“Διάσπαρτες ιδέες για μία κουβέντα πάνω στο ζήτημα των ζώων”, από την πρωτοβουλία των συντρόφων και συντροφισσών οι οποίοι επεξεργάστηκαν και διοργάνωσαν το 2ήμερο εκδηλώσεων στις 4 και 5 Απριλίου στο χώρο του στεκιού.
Ας κάνουμε μια άσκηση: ας ρίξουμε μια μάτια γύρω μας και ας προσπαθήσουμε να δούμε τη σχέση του ανθρώπου με την υπόλοιπη φύση. Ας παρατηρήσουμε για παράδειγμα τη σχέση με τα υπόλοιπα ζώα. Ποια είναι η κυριαρχούσα λογική; Δίχως αμφιβολία ο άνθρωπος ασκεί ένα άμεσο και έμμεσο έλεγχο πάνω στη φύση, και τα αποτελέσματα αυτού του ελέγχου αποτυπώνονται τόσο στην φύση όσο και γενικότερα στις σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους. Ο σκοπός μας είναι να κάνουμε μια εισαγωγή του θέματος της εκμετάλλευσης των ζώων στο πλαίσιο των κοινωνικών αγώνων. Σύντροφοι και συντρόφισσες από άλλα μέρη του κόσμου ασχολούνται με το θέμα εδώ και πολλά χρόνια, δίνοντας μια συστηματική μάχη που ξεπερνάει τα όρια των συμβολικών ή των «συναισθηματικών» δράσεων, όντας μια πολιτική υπόθεση που δεν πρέπει να αποσιωπηθεί στο πλαίσιο των αγώνων ενάντια στην κυριαρχία και στην εξουσία. Το «ζήτημα των ζώων» είναι μέρος του ευρύτερου ζητήματος ,που αφορά την Φύση, και περιλαμβάνει θέματα όπως αυτά της ανάπτυξης, των δημόσιων χώρων, των μεταλλαγμένων, της βιοτεχνολογίας γενικότερα όπως και επίσης και άλλα, για τα οποία υπάρχει μια μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση και μια πιο συγκεκριμένη συζήτηση στον αναρχικό/αντιεξουσιαστικό χώρο. Για το θέμα της εκμετάλλευσης των ζώων δεν έχει υπάρξει ενδιαφέρον στο ελλαδικό χώρο, τόσο εξ αιτίας συνηθειών με βαθιές ρίζες στην ελληνική κοινωνία όσο και σαν αντίδραση απέναντι σε μη-αγωνιστικές στάσεις όπως εκείνες που αναπτύσσονται από κάποιες οικολογικές ομάδες χωρίς πολιτικό υπόβαθρο (ή με απλό ρεφορμιστικό χαρακτήρα) είτε από μια λανθασμένη αντίληψη ότι το ζήτημα των ζώων είναι «χίπι».
Ό,τι σέρνεται σ’αυτήν τη γη εξουσιάζεται με χτυπήματα
Είναι για αυτό που αποφασίσαμε να κάνουμε αυτήν τη συζήτηση με σκοπό να εμπλουτίσουμε, τόσο θεωρητικά όσο και πρακτικά, τον αγώνα ενάντια στην κάθε μορφής εξουσία, χωρίς πρόθεση να προτείνουμε λύσεις, τις οποίες άλλωστε δεν έχουμε. Έχουμε, όμως, την διάθεση να προωθήσουμε και να αναπτύξουμε μια ανάλυση των ριζών της εκμετάλλευσης των ζώων και της σχέσης της με την ιστορική εξέλιξη και τις επικρατέστερες μορφές ανθρώπινης οργάνωσης που υπάρχουν στις μέρες μας και βασίζονται ακριβώς στον έλεγχο και στη συνεχή στέρηση της ελευθερίας σε όλες τις μορφές της. Ο αγώνας για το ζήτημα των ζώων είναι μέρος της αντίστασης ενάντια στην λογική του Κεφαλαίου και του Συστήματος στο σύνολο του, σύμφωνα με την οποία «ό,τι σέρνεται σ αυτήν τη γη εξουσιάζεται με χτυπήματα» (Os Cangaceiros). Προφανώς αυτό εφαρμόζεται σε όλα τα ζώα, που κατοικούν τη γη, και αν ακολουθήσουμε τα ίχνη αυτής της εξουσίας στην ιστορία μπορούμε να αντιληφθούμε τη στενή σύνδεσή της με την εμφάνιση των κοινωνικών ιεραρχιών που εξουσίασαν επίσης την πλειοψηφία των ανθρώπων μέσα σε ένα καταπιεστικό σύστημα.
Ο χαρακτήρας της ανθρώπινης παρέμβασης στην Φύση
Το να αρχίσουμε την συζήτηση πάνω στο ζήτημα της εξουσίας πάνω στα ζώα προυποθέτε
ι μία θεωρητική συζήτηση πάνω στη θέση του ανθρώπου μέσα στην Φύση. Αυτή η προσπάθεια θέλει πολύ χρόνο, και είναι από μόνη της ένα ολόκληρο θέμα. Εμείς θέλουμε προς το παρόν να βάλουμε κάποιους άξονες που είναι απαραίτητοι για να ξεκινήσει μια συζήτηση για το θέμα των ζωών, και προς αυτή την κατεύθυνση επικεντρώνουμε το ενδιαφέρον μας , μη ξεχνώντας όμως και αυτό το ευρύτερο πλαίσιο.
Κατά πρώτο θα πρέπει να επισημάνουμε τον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα ή όχι του ζητήματος. Είναι δύσκολο, και μάλλον, ανούσιο, να μην είναι οι προσεγγίσεις μας από μια ανθρώπινη προοπτική, επειδή αυτή είναι η φύση μας. Αλλά αυτή η προοπτική δεν πρέπει να εκληφθεί σαν θέμα ανωτερότητας. Δηλαδή, θεωρούμε πως ο άνθρωπος είναι κάτι διαφορετικό από την φύση; Πως η εξέλιξη του έχει διαφορετικές κατευθύνσεις από το σύνολο του περιβάλλοντος; Ή αντίθετα όλα τα ζώα είναι ισότιμα και ο άνθρωπος είναι απλά ένα άλλο είδος από αυτά;
Η χριστιανική παράδοση μας λέει ότι ο άνθρωπος παραμένει πάνω από την Φύση. Ο Ανθρωπισμός (απόρροια έτσι κι αλλιώς του Χριστιανισμού) έχει την τάση να παρουσιάζει το θέμα με τον ίδιο τρόπο, ήδη από την εμφάνιση του στην περίοδο της Αναγέννησης και με ειδική έμφαση μετά την εμφάνιση των αστικών συστημάτων με την Γαλλική Επανάσταση. Από τότε, με την ιδεολογία του Διαφωτισμού, με τον άνθρωπο σαν βασικό αντικείμενο και υποκείμενο ανάλυσης, υπάρχει ένα ολοκληρωτικό σύστημα που επικρατεί μέχρι και σήμερα.
Κατά δεύτερο είναι το ζήτημα της τεχνολογικής ανάπτυξης. Οι ανθρώπινες κοινότητες βρίσκονται σήμερα σε ένα τεχνολογικό επίπεδο ανώτερο, τόσο σε ποσότητα όσο και σε ποιότητα, αναφορικά με οποιαδήποτε άλλη ιστορική εποχή. Βλέποντας αυτό το γεγονός, αντιλαμβανόμαστε δυο πράγματα: από την μια πλευρά πως αυτή η τεχνολογική ανάπτυξη πατάει άμεσα και ωμά στην Φύση (σαν πλαίσιο και περιβάλλον) και από την άλλη ότι, μαζί με άλλους παράγοντες έχει σαν συνέπεια την αντίληψη ότι η Φύση είναι στην υπηρεσία του ανθρώπου, σαν να ήταν άλλο ένα προϊόν, ένα εμπόρευμα.
Υπάρχει διαφορά μεταξύ της χρησιμοποίησης της Φύσης και της επιβολής των εξουσιαστών μοντέλων πάνω σε αυτή. Όλα τα ζωντανά όντα που διαμορφώνουν την Φύση την χρησιμοποιούν , με την έννοια ότι παίρνουν απ αυτή τους πόρους για την επιβίωση (συνήθως με μετριοπάθεια και μ ένα στοιχείο αμοιβαιότητας). Το ίδιο έκανε και ο άνθρωπος στις πρωτόγονες κοινότητες. Το πρόβλημα ξεκινάει, ιστορικά, με την υπερεκμετάλλευση.
Οταν ο άνθρωπος άρχισε την διαδικασία της συσσώρευσης πέρα από τα αναγκαία , με άμεσο αποτέλεσμα και στις μορφές ανθρωπινής οργάνωσης (καταμερισμός της δουλειάς π.χ)., δημιουργώντας μαζί με άλλους παράγοντες το υπόστρωμα για τις κοινωνικές διαφορές.
Τίθεται το ερώτημα αν η εξουσία πάνω στα ζώα προέρχεται από την ίδια πηγή με την εξουσία πάνω στους ανθρώπους;
Ιστορική ανάλυση
Σήμερα στον κόσμο του Κεφαλαίου, είναι πιο φανερές από ποτέ οι ωμές μορφές εκμετάλλευσης, ο έλεγχος των ελευθερίων, τόσο των ανθρώπων όσο και των υπόλοιπων όντων στην γη. Αλλά μια ανάλυση πάνω στο θέμα της εμφάνισης των εξουσιαστών φαινομένων μας οδηγεί αναμφίβολα σε εποχές προγενέστερες του καπιταλισμού. Το ίδιο γίνεται και με τα ζητήματα τα σχετικά με την εκμετάλλευση και την υπερεκμετάλλευση των φυσικών πόρων και των ζώων. Και έτσι μπορούμε να τολμήσουμε να υποθέσουμε πως οι εμπειρίες, από κάποια στιγμή και μετά, ανθρώπων και ζώων είναι συνδεμένες σε αυτή την ολοκληρωτική πορεία.
Στην αρχή όπως φαίνεται ο HOMO SAPIENS, οργανώνεται σε κοινότητες κυρίως τροφοσυλλεκτικές, που τρέφονται επίσης με νεκρά ζώα. Από κάποια στιγμή αρχίζει η εξέλιξη του κυνηγιού, παρόλο που στα προϊστορικά χρόνια δεν αποτελούσε την βάση της διατροφής.
Με την εξέλιξη του κυνηγιού ενισχύεται τώρα ο διαχωρισμός της δουλειάς με βάση το φύλο (ο άνδρας κρατάει το μονοπώλιο του κυνηγιού, ενώ η γυναίκα πιέζεται να κάνει άλλες δουλειές), γεγονός που ενισχύει τις βάσεις των πατριαρχικών κοινωνιών. Επίσης υπάρχουν ενδείξεις από τα πολύ παλιά χρόνια του συμβολικού συνδυασμού του κυνηγιού με κάποιες ελίτ, σαν δείγμα της κυριαρχίας του ανθρώπου (του άνδρα) πάνω στην φύση.
Επίσης από τα νεολιθικά χρόνια ξεκινάει μια σημαντικότατη διαδικασία: η εξημέρωση, των φυτών με την εμφάνιση της γεωργίας και των ζώων με την κτηνοτροφία, που σηματοδοτεί την αρχή της ανθρωποποίησης του περιβάλλοντος. Σαν συνέπεια, εμφανίζονται οι έννοιες της ιδιοκτησίας και των αξίων ανταλλαγής, με τα ζώα να αποτελούν την κυριότερη αξία. Το ζώο δεν είναι πλέον ζωντανός οργανισμός αλλά ένα εμπόρευμα. Έτσι ξεκινάει η λογική του κέρδους, που οδηγεί σε εξουσιαστικά μοντέλα (στην αρχή όχι σε όλους τους ανθρώπους επειδή είναι κάτι ενάντια στην φύσης τους, αλλά μόνο στις αριστοκρατικές σφαίρες), ενάντια στην φυσική λογική της επιβίωσης.
Είναι περίπλοκο το θέμα των ιστορικών στοιχείων, αλλά το σημαντικό είναι ότι προφανώς μπορεί να λειτουργήσει ένα σύστημα που δεν θα βασίζεται στην εκμετάλλευση των ζώων, ό,τι και να γινόταν σε κάποιες παλιότερες εποχές. Είναι επίσης φανερό ότι τα μονοπάτια της εκμετάλλευσης των ζώων οδηγούν στην ενίσχυση της κάθε εξουσίας. Είναι γεγονός ότι από την αρχαιότητα κάποιοι άνθρωποι ή ομάδες ανθρώπων εναντιώθηκαν σε αυτή την μορφή εκμετάλλευσης διότι την αντιλαμβανόντουσαν σαν μια παρέκκλιση και σαν μέθοδο νομιμοποίησης της εξουσίας από τις κυριαρχούσες αριστοκρατίες (π.χ. Πυθαγόρας).
Όπως είδαμε με την λογική του κέρδους ξεκινάει η υπερεκμετάλλευση της Φύσης, όπου περιλαμβάνεται σε αυτή και η πλειοψηφία των ανθρώπων (εκτός των κυριάρχων αριστοκρατών). Αρχίζει επίσης η εμπορευματοποίηση της ζωής, τόσο των ζώων όσο και των ίδιων των ανθρώπων.
Η επίθεση του Κεφαλαίου
Η λογική του καπιταλισμού βασίζεται στο κέρδος και για να το καταφέρει ψάχνει τρόπους για να περιορίσει τις δυνατότητες του ανθρώπου (της ελευθερίας του σε κάθε επίπεδο) που μετατρέπεται σε εξαναγκασμένο εκτελεστή αυτών των διαδικασιών για όφελος άλλων. Γενικότερα όλα προσφέρονται για να αποφέρουν κέρδος και με αυτή την αντίληψη της εμπορευματοποίησης κάθε μορφής ζωής, δημιουργείται μια διαδικασία μηχανοποίησης για να διευκολυνθούν και να βελτιωθούν τα αποτελέσματα.
Αυτές οι μορφές μηχανοποίησης υπήρχαν πριν το καπιταλισμό, αλλά σε διαφορετικό βαθμό, και μπορούμε να βεβαιώσουμε ότι η πρωτόγονη συσσώρευση, πρότερη του καπιταλισμού έκανε δυνατή την εξέλιξη του, με τις κοινωνικές συνέπειες που σήμερα μπορούμε να αντιληφθούμε.
Τα αποτελέσματα αυτών των διαδικασιών επηρεάζουν άμεσα τόσο τον άνθρωπο όσο και τα υπόλοιπα ζώα. Ό,τι είναι για τους ανθρώπους σχολείο /εργοστάσιο/φυλακή αντίστοιχα για τα ζώα είναι σφαγεία και εργαστήρια. Και τα οφέλη αυτών των φυλακών ζώων (με τους αντίστοιχους θανάτους, βασανιστήρια, πειράματα) πηγαίνουν στα χέρια των κυρίαρχων ,είτε σαν άμεσο οικονομικό όφελος είτε σαν γνώσεις με στρατιωτικές ή κοινωνικές εφαρμογές.
Και για να μην αποσυντεθεί το σύστημα έχουν καταφέρει να το ανανεώνουν οι ίδιοι οι καταπιεσμένοι από αυτό, μέσω της κατανάλωσης. Αυτό βέβαια δεν συμβαίνει αποκλειστικά στο ζήτημα των ζώων, αλλά είναι μια ευρύτερη στρατηγική, η οποία εφαρμόζεται και σε αυτή την περίπτωση. Το τεχνολογικό επίπεδο των σημερινών κοινωνιών (με μια τεχνολογία που προφανώς ελέγχουν οι πράκτορες της εξουσίας) βοηθάει στην επιτυχία αυτής της διαδικασίας και καταστρέφει την ισότητα των πρωτογόνων κοινοτήτων.
Σχετικά με την αναγκαιότητα (ή όχι) της εκμετάλλευσης των ζώων
Εξ αιτίας της μακριάς παράδοσης εκμετάλλευσης ζώων ανάμεσα στους ανθρώπους, είναι δύσκολο να σκεφτούμε πως μπορούμε να λειτουργούμε αλλιώς, και επί πλέον κάποιοι θα τρελαίνονταν μόνο με τη σκέψη «ελεύθερων ζώων» (με την έννοια αντικειμένων στην υπηρεσία των ανθρώπων).
Μια πλειοψηφία του κόσμου συμφωνεί με το ότι τα πειράματα σε εργαστήρια είναι μια αποτρόπαια πράξη και πρέπει να σταματήσουν. Γενικότερα ο κόσμος καταλαβαίνει ότι η μαζική παραγωγή κρέατος, ή οι φάρμες με κότες κ.α., αποτελούν μέρος της καπιταλιστικής κτηνωδίας, και πρέπει να κρατάμε μια απόσταση απέναντι σε αυτές τις μορφές εκμετάλλευσης. Σχετικά με τη διατροφή, ο κόσμος συμφωνεί ότι δεν είναι «σωστό» να τρώμε κρέας με το μαζικό τρόπο που, ας πούμε, γίνεται στην ελληνική κοινωνία, τόσο για τα σχετικά με τα σφαγεία κ.α., όσο και για λόγους υγιεινής. Ο κόσμος αντιλαμβάνεται ότι υπάρχει ένας προβληματισμός και ότι ίσως θα έπρεπε να γίνει κάτι σχετικά με αυτό. Όμως προτιμάει να μην ξέρει και πολλά, ή να κάνει ότι δεν βλέπει πόσο σύνθετο είναι το ζήτημα. Δηλαδή, από μια «ηθική» άποψη πολλοί θα συμφωνήσουν να δεχτούν το πρόβλημα, αλλά αυτό δεν τελειώνει εκεί, και οι πιθανές λύσεις απαιτούν μια ανάλυση και μια στάση πιο πολιτικοποιημένη.
Στον σύγχρονο πολιτισμό, μέσα στη αυξητική διαδικασία παγκοσμιοποίησης των δημοκρατικών-καπιταλιστικών μοντέλων, οι πιο ακραίες μορφές εκμετάλλευσης μπορούν να αποτελούν εύκολο στόχο κριτικής, μα πρέπει να δούμε το ζήτημα ανάλογα με το τι συμβαίνει και σε άλλα επίπεδα. Δηλαδή, αν συγκρίνουμε τις μορφές εκμετάλλευσης σε μιά μητρόπολη και σε μια επαρχιακή περιοχή, γίνεται φανερό ότι οι διαφορές στην ποσότητα και στην ποιότητα είναι πολυάριθμες. Όμως αυτό, σημαίνει ότι πρέπει να υποστηρίζουμε αυτές τις παραδοσιακές μορφές εκμετάλλευσης; Και επίσης, τι γίνεται όταν αυτές οι «παραδόσεις» γίνονται ρεκλάμα, μια εναλλακτική λύση απέναντι στα καινούργια μοντέλα πάντα όμως μέσα στη λογική του κέρδους, της κατανάλωσης κ.α.;
Για να αξιολογήσουμε αυτό τον προβληματισμό πιο συγκεκριμένα, ας συγκεντρωθούμε στο παράδειγμα της διατροφής. Μέσα σε μια πόλη όπως η Αθήνα η διατροφή βασίζεται είτε στα σουπερ-μάρκετ είτε στην προσφορά των πολυαρίθμων σημείων fast-food, με λιγότερη σημασία των λαϊκών αγορών κ.α. Τα διάφορα προϊόντα και υποπροϊόντα ζώων που βρίσκουμε στα σούπερ-μάρκετ είναι ο τελευταίος κρίκος της αλυσίδας του καπιταλιστικού μηχανισμού, με συσκευασίες που μας κρύβουν όλη την βαρβαρότητα που υπάρχει στα παρασκήνια της παραγωγής, για να μην προβληματιστεί ο «ευτυχής καταναλωτής». Παρόμοια είναι η κατάσταση με τα σουβλατζίδικα, goodys κ.α. Ωστόσο υπάρχει κάποια συνείδηση πως δεν είναι το ίδιο να καταναλώνεις κρέας από ένα σούπερ-μάρκετ με το να το αγοράσεις σε ένα χωριό, με μια πιο παραδοσιακή διαδικασία εκμετάλλευσης. Από την άλλη πλευρά είναι επίσης θέμα για συζήτηση σε πιο βαθμό παραμένουν οι παραδοσιακές μορφές εκμετάλλευσης.
Ένα άλλο παράδειγμα, επίσης σχετικό με τη διατροφή, είναι αυτό των λαϊκών παραδόσεων, δηλαδή, οι διάφορες τελετές, πανηγύρια στις οποίες η κατανάλωση κρέατος είναι «υποχρεωτική» πράξη. Εδώ υπάρχει το ρίζωμα της παράδοσης και η πλήρης απουσία κριτικής. Σε αυτές τις περιπτώσεις, τι υποστηρίζεται; Η παράδοση ή η κατανάλωση κρέατος σαν μορφή διασκεδαστικής κοινωνικοποίησης; Και αν είναι απλά για την απόλαυση, είναι λογικό από την μιά να υπερασπίζεται κανείς αντιεξουσιαστικές, αντιιεραρχικές διαδικασίες και από την άλλη να μην έχει πρόβλημα να καταπιέσει ένα άλλο ζώο μόνο και μόνο γιατί του αρέσει;
Για εμάς το ζήτημα του τρόπου διατροφής δεν είναι προταγματικό, ωστόσο θεωρούμε ότι πρέπει να τεθούν κάποιοι προβληματισμοί. Ο άνθρωπος είναι παμφάγος από την φύση του, που σημαίνει ότι ο οργανισμός του είναι ικανός να αφομοιώνει όλα τα είδη τροφών. Εδώ μπαίνει το ζήτημα αν αυτή η συνθήκη σημαίνει ότι είναι αναγκαίο να τρώει από όλα για να είναι υγιής ή ότι είναι ικανός να παίρνει όλα τα απαραίτητα θρεπτικά συστατικά καταργώντας ένα είδος τροφής όπως για παράδειγμα το κρέας. Είναι ζητήματα όμως για τα οποία δεν υπάρχουν ομοφωνίες και όπως δηλώσαμε, δεν είναι ένα πρόταγμα που μας απασχολεί. Και αυτό για το απλό γεγονός ότι η επιλογή μιας μορφής διατροφής δεν είναι πάντα μια ένδειξη για κάτι. Δηλαδή μπορεί κάποιος να είναι χορτοφάγος και να μην αγωνίζεται ενάντια στο Κεφάλαιο, στους μηχανισμούς του ή σε οποιαδήποτε μορφή εξουσίας (μπορεί να το κάνει για γευστικούς λόγους, για life-style κ.α.), και μπορεί κάποιος να είναι παμφάγος και να έχει μια συνείδηση και να είναι συνεπής σχετικά με τα ζώα.
Σημαντικότερο όμως απ αυτά είναι για εμάς το ζήτημα του σπεσισισμού. Η αντίληψη δηλαδή ότι ο άνθρωπος είναι ανώτερος από τα υπόλοιπα ζώα, και ότι αυτή η «ανωτερότητα» τον νομιμοποιεί να κάνει κατάχρηση πάνω σε αυτά μέσα από διαδικασίες εμπορευματοποίησης, όπου οι ζωές θεωρούνται προϊόντα μέσα στον κόσμο των επιχειρήσεων και του κέρδους. Εκεί αρχίζει το πρόβλημα που ξεπερνάει το «ηθικό» και γίνεται πολιτικό, με την έννοια ότι κάθε άτομο αναπαράγει στον εαυτό του τις λογικές του κυρίαρχου συστήματος, στο οποίο έχει προηγουμένως υποταχθεί. Και αυτό παρεμποδίζει την πορεία των κοινωνικών αγώνων τόσο για πρακτικούς λόγους όσο και σχετικά με τις νοοτροπίες. Αν με αυτό το σκεπτικό δούμε το ζήτημα της διατροφής, θα λέγαμε ότι τρώμε για να ζούμε, δεν ζούμε για να τρώμε και επομένως μια πρόταση πάνω σε αυτό θα ήταν να αναζητήσουμε μορφές αυτοδια
